Мұғалім дефектолог- Сакиолдина А.К
"Мектепке дейінгі білім және тәрбие" республикалық журналында жұмыс тәжірибесі жинақталды.
Әр түрлі іс – әрекет (танымдық, практикалық, ойын) барысында баланың қалыпты дамуы мүмкін болмайтын көру қабылдауының негізгі компоненттерінің бірі көру-моторлы үйлестіру болып табылады. 2 – 3 ай бойы балада көру және қозғалыс жүйелері бір функционалдық жүйеге біріктіріледі. Мектепке дейінгі жастағы көру қозғалыс әрекеттерін бақылау мен түзетуде жетекші рөл атқарады, олардың табыстылығы мен тиімділігі көру – моторлы координациясымен анықталады (немесе оны"көз – қол"координациясы жиі деп атайды,).
Көру қабілеті зақымдалған балалардың көру-моторлы үйлестіруінің ұзақ және проблемалық дамуы көру жүйесінің бұзылуымен байланысты. Нашар көретін балаға қажетті қозғалысты бақылауды қамтамасыз етпейді, сондықтан қозғалу жүйесі де дамуды кешіктіреді, әсіресе қозғалыстардың координациясы, олардың дәлдігі зардап шегеді. Бұл ретте қолдың ұсақ моторикасының дәлдігі, жылдамдығы және үйлесімділігінің төмендеуі байқалады. Көздің қызметін қадағалайтын көру өткірлігінің және көзді оқшаулаудың бұзылуы балаларда олардың іс-қимылдарын қалай орындап жатқандығы және олардың қаншалықты сапалы екендігі анық көрінбеуіне әкеп соғады.
Көру-моторлы үйлестірудің қалыптаспауы неде? Ол өзіне-өзі қызмет көрсету дағдыларын меңгергенде көрінуі мүмкін: мектепке дейінгі балалар кешікпей көптеген дағдылар мен іскерліктерді меңгереді (түймелерді түймелеу және ажырату, бәтеңкелерді баулау). Дене шынықтыру сабағында балалар мақсатты ұстай алмайды, допты лақтыру мен ұстап алуды қиындатады, қозғалыстарды дәлме-дәл орындай алмайды. Көру-моторлы үйлестіру әсіресе оқытудың бастапқы кезеңінде, бала әріптердің, буындардың, сөздердің бірізділігін анықтай отырып, сөздер мен сөйлемдермен көзді үйлестіруде маңызды. Балалар оқу немесе жазу кезінде жұмыс жолын көру өрісінде ұстамауы мүмкін, өйткені көз бір жолдан екіншісіне "сырғиды". Сондықтан олар оқылғанның мағынасын түсініп, не жазғанын тексере алмайды. Көру қабілеті бұзылған көптеген балаларға жекелеген сурет қозғалыстарын орындау қиын, тіпті ең қарапайым: қол қозғалысы олар бұрылмаған, сенімсіз, бейнеленген сызықтар жиі ретсіз, қолдың бағытталу дәлдігі жоқ. Сондықтан баланың көру моторлы үйлесуін ерте мектепке дейінгі жастан бастак қажет.
Балалардың көру-моторлы үйлестіруінің жеткіліксіздігі кеңістікте кеңістіктік көріністер мен бағдарлардың бұзылуымен байланысты. Балалар сол және оң жағын саралауға, бүтін затты бөлікке бөлуге, бүтін бөліктерден қосуға қиналады. Балалар оң және сол жағын ажыратпайды, парақтың кез келген жерінде жазуы немесе салуы мүмкін.
Осылайша, көру қабілеті бұзылған балаларға қол мен көздің өзара әрекеттесуін жаттықтыру үшін көп уақыт қажет.
Балаға "көз – қол"үйлестіруін дамытуға қалай көмектесуге болады?
Қазіргі заманғы психологиялық – педагогикалық зерттеулердің негізінде көру – моторлы үйлестіруді дамыту бойынша жұмыстағы негізгі бағыттарды бөліп көрсетуге болады.:
1.Көз бұлшықеттерінің жұмысын қалпына келтіру және нығайту.
Бұған мыналар кіреді: көз бұлшықеттеріне арналған жаттығулар; үлкен кеңістікте және үстел жазықтығында бастың қозғалмайтын жағдайында қозғалмалы нысанды қадағалауға үйрету (лазерлік фонариктің оттарын, зауыттық ойыншықтарды, "қармақ" ойыншықтарын бақылау, көлемді лабиринтте шарикті бақылау, допты бақылау, допты лақтыру және ұстап алу); бағытталған бағдар бойынша әртүрлі сызықтарды жүргізу (тұтас сызықтар бойынша, пунктир бойынша, нүктелер бойынша, кальк арқылы).
2. Қолдың ұсақ моторикасын дамыту.
Ол үшін қолдың саусақтары мен саусақтарын массаж және өздігінен массаж, саусақтардың күшін дамыту үшін жаттығулар, саусақты ойындар қолданылады.
3.Бейнелеу дағдыларын түзету.
Арнайы жаттығулардың көмегімен балаларда түрлі конфигурациялы ұзын және қысқа сызықтарды жүргізу, суреттердің бір бөлігін немесе суреттердің өзін дәл біріктіру, суретте заттың дөңгелек пішінін беру, ірі заттарды бейнелеу, суретте заттар шамаларының арақатынасын беру және т.б. біліктері қалыптасады.
4.Графикалық іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыру.
Бұл дәптер парағымен, жұмыс жолымен, тормен танысу, тордағы бағдарлауға үйрету, тор немесе тордан шықпай, тік, дөңгелек, иілген сызықтарды жүргізе білуге үйрету. Бұл іскерліктер жоғары мектепке дейінгі жаста қалыптасады.
5. Сурет салу, трафареттермен қоршалған ойындар.
Бұл трафареттер бойынша геометриялық фигураларды, заттарды айналдыру, лабиринттер бойынша сызықтарды жүргізу, дайын суреттерді контур бойынша айналдыру, суреттерді калька арқылы көшіру, контурларды штрихтеу, суреттерді бояу, суреттер нүктелері бойынша сурет салу.
Көз және қол қимылдарын үйлестірудің дамуы ми құрылымының жетілуінің белгілі бір деңгейін болжайды, оларға қол қимылдарын басқаруна байланысты, сондықтан ешқандай жағдайда да баланы мәжбүрлеуге болмайды. Егер бала өз бетінше қимылдарды орындауға қиын болса, ол алдымен ересек адамның көмегімен қимылдарды орындайды. Алдағы уақытта жаттығу нәтижесінде саусақтардың қозғалысы жақсаратын болады. Бұл жаттығуларды ойын арқылы орындау керек, себебі мектепке дейінгі бала үшін ойын-психиканың барлық жақтарын дамыту үшін осы жаста ең қолайлы негізгі қызмет түрі. Ересек адамның оң эмоционалдық көңіл-күйі, баланың проблемалары мен жетістіктеріне деген шынайы қызығушылығы оның жаттығуды дұрыс орындау, сурет салу және бояу, өлең мен т.б. үйрету ниетін арттырады, демек, оның дамуын да жақсартады
Пайдаланыған әдебиет:
- Подколзина Е.Н. Вопросы работы тифлопедагога детского сада // Дефектология.- 2002, № 6. - С.71-77; 2003, № 3.- С.4 3-49.
- Плаксина Л.И. Теоретические основы коррекционной работы в детских садах для детей с нарушением зрения. – М.; ГороД, 1998. – 262с.
- Соколов, В.В. Особенности обучения детей с глубоким нарушением зрения современным информационным технологиям/ В.В. Соколов // Дефектология. - 2013. – №.4. – с. 65-77.
